Poznań, 7go czerwca 2024
Uzależnienia - jak je rozpoznać i przeciwdziałać?
Uwaga: Wszystkie przykłady opisane w poniższym artykule są fikcyjne i nie przedstawiają realnych osób ani wydarzeń. Zostały one użyte wyłącznie w celu lepszego zilustrowania pewnych schematów zachowań występujących w uzależnieniu.
Uzależnienie to złożony problem, który nie ogranicza się wyłącznie do substancji psychoaktywnych (alkohol, narkotyki) - może dotyczyć także czynności, takich jak korzystanie z internetu, granie w gry komputerowe czy zakupy. Według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) uzależnienia stanowią jedno z najpoważniejszych wyzwań zdrowia publicznego, gdyż mają daleko sięgające konsekwencje nie tylko dla osoby uzależnionej, lecz także dla jej rodziny, środowiska pracy i całego społeczeństwa [1]. W artykule przyjrzymy się temu, jak rozpoznać pierwsze sygnały uzależnienia oraz jak skutecznie przeciwdziałać jego rozwojowi.
Uzależnienie może dotyczyć różnych zachowań: nadmiernego spożywania alkoholu, narkotyków, papierosów, hazardu, zakupów, korzystania z mediów społecznościowych czy gier komputerowych. Wspólnym ich mianownikiem jest narastające poczucie utraty kontroli oraz głód - fizyczny lub psychiczny - który zmusza człowieka do „jeszcze jednego razu” i jeszcze jednego… aż do momentu, w którym życie obraca się wokół danej substancji lub czynności.
W moim gabinecie „Wsparcie i Zmiana” spotykam się z osobami dorosłymi, które pragną uwolnić się od nałogu lub zauważają, że ich bliskich dotyka problem uzależnienia.
W artykule opisuję, czym jest uzależnienie, jak można je rozpoznać oraz jakie kroki można podjąć, aby mu przeciwdziałać.
Czym jest uzależnienie?
Słowo „uzależnienie” w kontekście psychologicznym oznacza silną potrzebę (fizyczną i/lub psychiczną) regularnego stosowania określonej substancji lub wykonywania danej czynności. W literaturze naukowej mówi się o kryteriach takich jak brak kontroli, kompulsywność, pojawianie się syndromu odstawienia i konieczność zwiększania „dawki” (tzw. tolerancja).
Podstawowym wyróżnikiem uzależnienia - w odróżnieniu od zwykłych przyzwyczajeń czy nawet nadużywania - jest to, że zaczyna ono przejmować ster w życiu człowieka. Uzależniona osoba nie potrafi już normalnie funkcjonować bez danej substancji lub zachowania. Powoli rozpadają się relacje w rodzinie i pracy, spada samoocena, pojawiają się kłamstwa i manipulacje, a niekiedy także problemy zdrowotne i finansowe.
Rodzaje uzależnień
Uzależnienia dzielimy na substancjalne i behawioralne.
-
Substancjalne
- Alkoholizm
- Narkomania (uzależnienie od opiatów, stymulantów, marihuany, itp.)
- Lekomania (nadużywanie leków, np. benzodiazepin)
- Nikotynizm -
Behawioralne
- Hazard
- Uzależnienie od zakupów
- Uzależnienie od gier komputerowych
- Uzależnienie od smartfonów i mediów społecznościowych
- Uzależnienie od seksu i pornografii
Warto mieć świadomość, że w każdym z tych przypadków mechanizmy psychologiczne i fizjologiczne mogą być bardzo podobne. Kluczem jest zrozumienie, że niezależnie od rodzaju nałogu, zawsze w grę wchodzi kombinacja czynników biologicznych, psychologicznych i społecznych.
Jak rozpoznać uzależnienie?
Typowe objawy
Rozpoznanie uzależnienia nie zawsze jest proste, szczególnie w początkowych fazach, gdy zmiany zachodzą subtelnie i mogą nie zwracać uwagi otoczenia. Jednak istnieje kilka sygnałów ostrzegawczych, na które warto zwrócić uwagę:
- Kompulsywne zachowanie - Wykonywanie danej czynności (lub sięganie po substancję) coraz częściej i w coraz większych ilościach.
- Pojawienie się tolerancji - Aby osiągnąć ten sam efekt (przyjemności, odprężenia, zapomnienia o problemach), potrzebne są coraz wyższe dawki lub coraz dłuższe „sesje” w przypadku uzależnień behawioralnych.
- Utrata kontroli - Utrudnione jest przerwanie czynności lub zaprzestanie picia/zażywania - mimo licznych postanowień, obietnic czy negatywnych konsekwencji.
- Objawy odstawienia - przy próbach rezygnacji z nałogu (bądź braku dostępu), pojawia się niepokój, rozdrażnienie, depresyjny nastrój, objawy somatyczne (np. drżenie rąk i języka przy braku alkoholu).
- Koncentracja życia wokół nałogu - Zaniedbywanie rodziny, pracy, hobby na rzecz poszukiwania okazji do zaspokojenia głodu. Myślenie „kiedy znów będę mógł/mogła…?” staje się dominujące.
- Bagatelizowanie i zaprzeczanie - Osoba uzależniona często minimalizuje problem, stosuje racjonalizacje i próbuje przekonywać siebie i innych, że „ma wszystko pod kontrolą”.
Historia Pawła
Paweł mógłby zgłosić się do mnie, ponieważ nie radził sobie w pracy, popadł w konflikty z szefostwem, a w domu coraz częściej kłócił się z żoną. W trakcie rozmowy mogłoby się okazać, że codziennie po pracy pije, nie kończąc na jednym piwie, lecz na kilku. Żona zauważyła, że Paweł wraca do domu coraz później i bywa agresywny, gdy ktoś zwraca mu uwagę.
Zapytałabym Pawła o to, jak mógłby scharakteryzować swoje picie: czy próbował kiedykolwiek przerwać na dłużej, a jeśli tak, to z jakim skutkiem? Być może dowiedziałabym się, że wytrzymuje zwykle trzy dni, po czym „musi” zajrzeć do sklepu, bo czuje się podenerwowany i niespokojny. Stopniowo zaczął rezygnować z aktywności sportowych, które kiedyś lubił, twierdząc, że nie ma na to czasu ani ochoty.
Myśląc systemowo zapytałabym też, jak reaguje rodzina i znajomi. Paweł mógłby przyznać, że żona coraz częściej się denerwuje, co tylko pogłębia jego frustrację i zachęca go do picia, a w efekcie pojawia się błędne koło. Ta krótka opowieść wskazuje, jak łatwo można przeoczyć moment, w którym z „okazjonalnego rozluźnienia” rodzi się problem .
Mechanizmy uzależnień w perspektywie systemowej
Wpływ otoczenia i relacji
Pracując w nurcie terapii systemowej, staram się patrzeć szerzej niż tylko na samego człowieka i jego zachowanie. Uzależnienie postrzegam w kontekście całego systemu relacji, w którym dana osoba żyje i funkcjonuje. Może być to rodzina, partner/partnerka, koledzy z pracy, przyjaciele. Otoczenie może w pewien sposób utrwalać nałóg (np. kultura picia w firmie, zachęcanie do sięgania po używkę) albo przeciwnie - sprzyjać wyjściu z niego.
Wiele osób uzależnionych ma trudności w relacjach i nie radzi sobie z emocjami, co popycha je do „ratowania się” używką czy zachowaniem kompulsywnym. Rolą terapeuty jest pomóc zrozumieć te wzorce i pomóc wprowadzić nowe sposoby radzenia sobie ze stresem czy napięciami.
Historia Ewy
Ewa zaczęła zauważać, że traci kontrolę nad zakupami online - właściwie codziennie zamawiała coś przez Internet, a jej długi rosły. Kiedy zapytałabym ją o reakcje partnera, mogłoby się okazać się, że nie przeszkadza mu to, że Ewa ma tyle nowych sukienek czy gadżetów do domu, bo sam „też lubi mieć wszystko, co najlepsze”. Jednocześnie czyni Ewie wyrzuty, gdy widzi debet na koncie.
Byłabym ciekawa, czy w ich wspólnym życiu pojawiają jakieś nienazwane jeszcze korzyści z zachowania Ewy. Może Ewa czuje, że dzięki zakupom zaspokaja potrzebę bycia docenioną (wszyscy podziwiają jej stroje). Być może Ewa zamiast powiedzieć o swoim niezadowoleniu ze związku partnerowi, rozładowuje napięcie robiąc zakupy, a kiedy partner czyni jej zarzuty o debet, Ewa obraża się i zamyka w sobie. Rośnie w niej poczucie, że nie ma sensu rozmawiać i jej zaangażowanie w relację z każdym kolejnym spięciem maleje, a szukanie ulgi w zakupach jest coraz częstsze.
Jak przeciwdziałać uzależnieniom?
Profilaktyka i samoobserwacja
Najlepszym sposobem na uniknięcie popadnięcia w nałóg jest świadome podejście do własnych zachowań. Warto monitorować, czy nie przekraczamy cienkiej granicy między „okazjonalną przyjemnością” a „koniecznością”. Przy każdej aktywności lub substancji przydatne bywa zadanie sobie kilku pytań:
- Czy potrafię odmówić w sytuacjach, gdy uzależniający bodziec jest łatwo dostępny?
- Czy moje zaangażowanie w daną czynność lub substancję rośnie w sposób niekontrolowany?
- Czy rezygnuję z innych aktywności i relacji na rzecz zaspokojenia „głodu”?
- Czy zauważam negatywne konsekwencje (zdrowotne, finansowe, relacyjne), ale je ignoruję?
Wsparcie specjalistyczne
Jeśli pojawiają się niepokojące sygnały, istotne jest, aby nie czekać zbyt długo. Rozmowa z psychologiem, psychoterapeutą czy lekarzem może pomóc w rzetelnej ocenie sytuacji. Wczesna interwencja często zapobiega rozwinięciu się pełnoobjawowego uzależnienia.
Systemowe podejście w praktyce
W moim gabinecie „Wsparcie i Zmiana” proponuję osobom dorosłym pracę nad uzależnieniem właśnie w kontekście relacji i wzajemnych powiązań. Jak mogłabym to robić krok po kroku?
-
Rozmowa wstępna - zrozumienie problemu
Zapytałabym, jak wygląda codzienność danej osoby, jakie relacje w rodzinie przeważają i co dzieje się w pracy. Dlaczego pacjent decyduje się na terapię właśnie teraz? -
Określenie celu i motywacji
Wyjaśniłabym, że samo pragnienie „chcę przestać pić” czy „chcę zerwać z zakupami” bywa zbyt ogólnikowe. Pomagam doprecyzować, co właściwie oznacza zakończenie uzależnienia dla danej osoby - czy chodzi o całkowitą abstynencję od substancji lub zachowania, czy o znaczące ograniczenie i lepszą kontrolę? -
Analiza systemowa
W terapii systemowej dążę do zrozumienia relacji, które mogą utrwalać uzależnienie. Zapytałabym, jak reaguje partner, przyjaciele, koledzy z pracy, a także, jak dana osoba widzi swoją rolę w tych relacjach. Czy uzależnienie pełni jakąś „funkcję” w rodzinie (np. odciąga uwagę od innych problemów)? -
Planowanie zmian
Z moim klientem układam strategię - co trzeba zmienić w codziennej rutynie, gdzie wprowadzić wyraźne granice (np. całkowite usunięcie aplikacji zakupowych z telefonu), jakie nowe sposoby radzenia sobie ze stresem można wprowadzić (ćwiczenia oddechowe, aktywność fizyczna, rozwijanie pasji). Pomagam też uświadomić sobie, jakie pułapki mogą czyhać - sytuacje czy emocje, które wcześniej skłaniały do sięgnięcia po substancję lub wywoływały kompulsywne zachowanie. -
Wzmocnienie i utrzymanie efektów
Założenia pozostaną tylko teorią, jeśli nie będziemy monitorować i korygować wprowadzanych zmian. Na kolejnych spotkaniach rozmawiamy o postępach, trudnościach, pokusach. Budujemy alternatywne strategie „ratunkowe”, by klient nie musiał wracać do używki czy nałogowej czynności w sytuacjach kryzysowych. Proponuję użycie metody HALT.
Leczenie uzależnień - możliwości i ograniczenia
Psychoterapia indywidualna i grupowa
W leczeniu uzależnień powszechnie stosuje się psychoterapię indywidualną oraz grupową. W Polsce leczenie uzależnień jest bezpłatne i świadczone we wszystkich dużych miastach. Dodatkowym wsparciem jest ruch Anonimowych Alkoholików, Anonimowych Narkomanów, Al-Anon dla rodzin osób z uzależnieniem. Każda z tych metod ma swoje zalety, metody wsparcia można łączyć.
Wsparcie farmakologiczne
Czasami konieczne jest połączenie psychoterapii z farmakoterapią, zwłaszcza gdy występują silne objawy depresji, lęku czy inne zaburzenia psychiczne współtowarzyszące uzależnieniu. W takiej sytuacji kluczowa jest konsultacja z lekarzem psychiatrą.
Znaczenie systemu społecznego
Jak już wspominałam, w nurcie terapii systemowej pamiętamy, że uzależnienie funkcjonuje w ramach określonego środowiska. Niekiedy zmiana wymaga nie tylko leczenia samej osoby uzależnionej, ale i wprowadzenia nowych zasad w rodzinie czy w pracy - np. ograniczenia lub rezygnacji ze spotkań mocno zakrapianych alkoholem wśród znajomych, ustalenia granic z osobami, które wywołują presję.
Podsumowanie
Uzależnienie to złożone zjawisko, które dotyczy zarówno sfery biologicznej (reakcji organizmu), psychicznej (przekonania, emocje), jak i społecznej (normy, relacje z bliskimi, presja otoczenia, dostępność używek). W gabinecie „Wsparcie i Zmiana” staram się spojrzeć na uzależnienie w szerokim kontekście, tak by nie tylko pomóc w przerwaniu samego nałogowego zachowania, lecz także zrozumieć, jakie mechanizmy je napędzają i jak można je zastąpić zdrowszymi wzorcami.
Jeśli czujesz, że Ty lub ktoś z Twoich bliskich może mieć problem z uzależnieniem, warto skonsultować się z psychologiem, psychoterapeutą lub lekarzem. Im szybciej rozpocznie się pracę nad odzyskaniem kontroli i wprowadzeniem zmian w życiu, tym większa szansa na uniknięcie głębokiego kryzysu. Pamiętajmy, że wolność od nałogu nie oznacza tylko abstynencji czy powstrzymania się od kompulsywnych działań - to także (a może przede wszystkim) odzyskanie radości życia, relacji i samoakceptacji.
