Poznań, 30go sierpnia 2024
Na czym polega psychoterapia w nurcie systemowym?
Podstawowe założenia podejścia systemowego
Psychoterapia w nurcie systemowym koncentruje się na wielowymiarowym rozumieniu człowieka, w którym kluczową rolę pełnią relacje oraz sieć wzajemnych powiązań z innymi ludźmi. W tym nurcie zakłada się, że trudności emocjonalne, kryzysy czy problemy interpersonalne mogą być rozumiane w kontekście funkcjonowania całego systemu (rodziny, środowiska zawodowego, grupy społecznej), a nie wyłącznie w oderwaniu od tych relacji.
Chciałabym przybliżyć istotę terapii systemowej – począwszy od jej genezy, poprzez kluczowe zasady pracy terapeutycznej, aż po omówienie czynników, które wpływają na jej skuteczność. Mam nadzieję pokazać, w jaki sposób terapia systemowa stanowi skuteczną formę pomocy w procesie zmiany dla osób dorosłych poszukujących wsparcia psychologicznego.
Kontekst historyczny i ewolucja terapii systemowej
Terapia systemowa powstała jako odpowiedź i poszerzenie perspektywy wobec psychoterapii psycholanalitycznej i humanistycznej, które skupiały się głównie na jednostce i jej wewnętrznych przeżyciach. W nauce pojawiły się teorie (cybernetyka, teoria gier, teoria informacji), które stworzyły podwaliny dla teorii systemów - najpierw w biologii, neurofizjologii, potem psychologii. Koncepcje systemowe wniosły do praktyki psychoterapeutycznej spojrzenie na człowieka jako część szerszego układu, w którym dominują wzajemne zależności, wzorce komunikacji oraz ustalone role. Naturalnym stało się, że terapeuci w praktyce punkt ciężkości przenieśli z jednostki na rodzinę (a nawet szerzej - społeczności lokalne).
W pierwszych dekadach, terapeuci rodzinni wiedzieli, jak powinna funkcjonować rodzina: jak powinna wyglądać hierarchia, wzory komunikacji, struktura władzy w rodzinie, jak powinien przebiegać rozwój rodziny w kolejnych etapach. Jednym słowem, umieliby opisać, jak wygląda zdrowa, normalna rodzina (np. terapia strukturalna S. Minuchina lub strategiczna J. Haley'a).
Kiedy idea, że kultura, w jakiej żyje jednostka i rodzina ma znaczenie, że normy i zasady społeczne nie są raz nadane (np. zwrot feministyczny i zmiana w podziale ról w rodzinie), zyskała miejsce w teoriach psychologicznych - terapia rodzin zmieniła swoją perspektywę i narzędzia.
Kluczowe terminy we współczesnej terapii systemowej
Terapia systemowa wypracowała specyficzny język i zestaw pojęć, którymi posługuje się do myślenia o człowieku i relacjach:
- System: zespół powiązanych ze sobą elementów, które stanowią całość. Całość zaś nie jest prostą sumą części. W kontekście psychoterapii tym systemem jest zwykle grupa społeczna, w której funkcjonuje dana osoba, np. środowisko rodzinne lub inna ważna sieć relacji (red. Józefik, B. Ewolucja myślenia systemowego w terapii rodzin, s. 23).
- Homeostaza: tendencja systemu do zachowywania równowagi. Nawet trudne objawy emocjonalne czy konflikty mogą pełnić funkcję stabilizującą – powodując, że system trwa w określonym kształcie.
- Sprzężenia zwrotne: wzajemne oddziaływania, w których zachowanie jednej osoby wywołuje określoną reakcję innej, a ta z kolei wpływa na pierwszą. Przy dłuższej obserwacji da się dostrzec powtarzalne wzorce tych interakcji.
- Reguły i granice: nie zawsze wyrażone wprost zasady, które organizują zachowanie członków systemu; granice z kolei wskazują na to, jak ściśle lub elastycznie wyznaczone są obszary autonomii poszczególnych osób.
- Cyrkularność: elementy systemu działają na siebie w sposób cyrkularny, kołowy, na zasadzie sprzężeń zwrotnych. Zachowanie czy objaw (np.lęk dziecka) nie jest przyczyną trudności, a sposobem na uwidocznienie złożonej dynamiki w danej rodzinie.
Podejście systemowe a praca z dorosłymi pacjentami
Chociaż terapia systemowa kojarzona jest głównie z terapią rodzin, z powodzeniem znajduje zastosowanie również w indywidualnej pracy z dorosłymi. Z perspektywy systemowej istotne pozostaje bowiem spojrzenie na szersze tło funkcjonowania człowieka: jego relacje zawodowe, przyjacielskie, partnerskie, a także przekonania i wzorce wyniesione z systemu rodzinnego.
W wielu publikacjach sugeruje się, że skuteczność takiej formy terapii wynika ze zdolności terapeuty do uchwycenia sieci powiązań i zasobów pacjenta. Praca nad zmianą w terapii systemowej nie koncentruje się jedynie na usuwaniu objawów (np. stresu, lęku), ale także na poszukiwaniu alternatywnych sposobów komunikacji czy szukaniu nowych znaczeń i nowej opowieści o sobie.
Metody i narzędzia w terapii systemowej
W podejściu systemowym stosuje się różnorodne metody i interwencje, które mają wspierać proces poszerzania perspektywy na siebie i swoje życie, wzmacniania poczucia wpływu i sprawstwa, a co za tym idzie - realnych zmian w życiu Klienta lub Klientki. Poniżej przedstawiono kilka z nich:
- Dialog systemowy: terapeuta prowadzi rozmowę, która skupia się na analizie wzajemnych oddziaływań i reakcji w środowisku społecznym Klienta/ki. Kluczowe jest tu pytanie o to, „co się dzieje w relacjach”, a nie tylko „co czuję jako jednostka”.
- Neutralność terapeuty: terapeuta na czas sesji bierze w nawias swoje przekonania, swoje preferencje. Zakłada, że Klient lub Klientka jest ekspertem od swojego życia, to on/a decyduje o gotowości do zmiany, obszarach i tempie pracy. W terapii z rodziną neutralność wyraża się także w tym, że żaden z członków sesji nie ma poczucia, że terapeuta trzyma jego stronę.
- Postawa zaciekawienia: terapeuta zakłada, że każdy system ma logikę swoich interakcji, a jego członkowie działają na rzecz utrzymania systemu. Ciekawość oznacza, że terapeuta nie widzi "problemu", "zaburzenia", "choroby", lecz drąży i szuka nowych wyjaśnień dla sytsuacji Klienta.
- Wizualne mapowanie relacji: czasami wykorzystuje się rysunki lub schematy ilustrujące zależności pomiędzy osobami (tzw. genogramy, socjogramy, mapy wpływu). Pozwala to na dostrzeżenie powtarzających się wzorców, np. konfliktów czy koalicji.
- Praca nad wzorcami komunikacji: terapie systemowe często uwzględniają analizę sposbów komunikacji, sposobów wyrażania emocji, a także strategii rozwiązywania konfliktów. Przy dużej świadomości tych elementów możliwa jest korekta zapętlających się schematów.
- Rekonstrukcja znaczeń: ważne jest zrozumienie indywidualnych interpretacji wydarzeń przez Klienta lub Klientki. Zmieniając sposób postrzegania sytuacji i otoczenia, można otworzyć drogę do nowej, bardziej wspierającej narracji o własnym życiu.
Dlaczego terapia systemowa może być skuteczna?
- Holistyczne spojrzenie na problem: terapeuta systemowy koncentruje się nie tylko na objawach jednostki, dostrzega wielowymiarowy kontekst i analizuje interakcje zachodzące w ważnych obszarach życia Klienta/ki.
- Elastyczność i uwzględnianie kontekstu: terapeuta systemowy bierze pod uwagę indywidualną historię, kulturę, normy i wartości ważne w środowisku, w którym żyje Klient/ka.
- Nacisk na zasoby i rozwiązania: w podejściu systemowym terapeuta jest wyczulony na szukanie mocnych stron Klienta/ki, dzięki którym Klient/ka odzyskuje lub wzmacnia swoją sprawczość. Terapeuta przy tej okazji uczy Klienta/kę życzliwego spojrzenia na samego/samą siebie.
- Trwałość uzyskanych rezultatów: zmiana w obrębie systemu przyczynia się do przeformułowania wzorców interakcji i komunikacji, co sprawia, że nowy sposób funkcjonowania może utrwalić się w codziennym życiu.
Według niektórych badań naukowych terapia systemowa bywa szczególnie przydatna w sytuacjach, gdzie problem dotyczy relacji interpersonalnych lub gdzie objawy psychiczne mają związek z konfliktem ról, trudnościami w porozumiewaniu się bądź presją społeczną. Efektywność wynika z angażowania całego kontekstu, a nie jedynie izolowanego aspektu indywidualnego.
Ograniczenia i wyzwania terapii systemowej
Jak każde podejście terapeutyczne, terapia systemowa nie jest pozbawiona wyzwań i ograniczeń. W niektórych przypadkach (zwłaszcza przy ciężkich stanach klinicznych wymagających interwencji psychiatrycznej) konieczne jest sięganie po dodatkowe formy wsparcia, w tym leki czy intensywną opiekę medyczną.
Dodatkowo podejście systemowe wymaga od terapeuty wysokiego stopnia elastyczności i umiejętności dystansowania się do własnych prawd, przekonań, opinii. Od Klienta zaś terapia systemowa wymaga pewnej gotowości do wzięcia odpowiedzialności za zmianę (bądź jej brak), zgody na wzmacnianie swojej sprawczości i samosterowności. A to wcale nie musi być proste.
Podsumowanie
Psychoterapia oparta na założeniach terapii systemowej stanowi skuteczną, ugruntowaną naukowo formę wsparcia psychologicznego dla osób dorosłych zmagających się z różnego rodzaju trudnościami. Jej głównym atutem jest szerokie, kompleksowe spojrzenie na problemy, uwzględniające zależności między jednostką a kontekstem społecznym, w którym ona funkcjonuje.
Specyfika tego podejścia sprawia, że terapia bywa szczególnie pomocna w sytuacjach, w których istotną rolę odgrywają napięcia w relacjach, kryzysy tożsamości czy powtarzające się wzorce problemowych zachowań. Dzięki ukierunkowaniu na procesy interakcyjne, holistyczne rozumienie problemów psychologicznych oraz duży potencjał do pobudzania sprawczości, terapia systemowa pozwala nie tylko na złagodzenie objawów, lecz także na wypracowanie trwałych zmian, poprawiających jakość życia i relacji pacjenta.
Zobacz również
Bibliografia
- Namysłowska I. (red.) (2019). Terapia rodzin: koncepcje i praktyka. Warszawa: Wydawnictwo PZWL.
- Namysłowska I. (2020). Od rodziny nie można uciec. Warszawa: Więź.
- Józefik B. Górniak L. (red.) (2003). Ewolucja myślenia systemowego w terapii rodzin. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
- Wielkopolskie Towarzystwo Terapii Systemowej (WTTS). Oficjalna strona: www.wtts.edu.pl
