<<Wróć do listy artykułów

Poznań, 28go stycznia 2025

Konsultacja psychologiczna a psychoterapia

Współczesna psychologia i psychoterapia oferują wiele podejść, metod i technik pomocy osobom znajdującym się w trudnej sytuacji życiowej, doświadczającym kryzysów czy przeżywającym cierpienie na tle emocjonalnym i psychicznym. Terapia systemowa jest jednym z dostępnych podejść do pracy z Klientami indywidualnymi, parami, rodzinami, dziećmi i młodzieżą. Nurt systemowy koncentruje się na relacjach i zależnościach występujących w rodzinie, związku czy innym systemie społecznym. Charakteryzuje się także tym, że nie koncentruje się na tzw. "zaburzeniu", "chorobie". Traktuje je jak okładki książek, których zawartość każdorazowo jest inna - nie ma dla terapeuty systemowego jednej "depresji", każda Klientka/Klient ma swoją historię.

W niniejszym artykule przybliżę różnicę między konsultacją psychologiczną a psychoterapią, kładąc nacisk na specyfikę podejścia systemowego. Omówię również kluczowe założenia terapii systemowej, przykładowe problemy, w jakich się sprawdza, oraz sposób prowadzenia zarówno konsultacji, jak i dłuższej terapii w tym nurcie.

Konsultacja psychologiczna — wstępny krok do zmiany

Konsultacja psychologiczna to zazwyczaj kilka spotkań z wykwalifikowanym psychologiem lub psychoterapeutą, podczas których osoba zgłaszająca się po pomoc może uzyskać wstępną diagnozę, wsparcie i informacje na temat dostępnych form terapii. Konsultacja psychologiczna obejmuje między innymi:

• Analizę zgłaszanego problemu, trudności czy objawów.
• Wstępną ocenę potrzeb i oczekiwań pacjenta (lub rodziny, pary, grupy).
• Udzielenie podstawowego wsparcia emocjonalnego.
• Wyjaśnienie, jakie dalsze kroki mogą okazać się pomocne (np. psychoedukacja, badanie psychologiczne, właściwa psychoterapia).
• Określenie, czy problem wymaga krótkotrwałej interwencji, czy raczej dłuższej formy leczenia lub terapii.

W terapii systemowej konsultacja psychologiczna może przybrać postać konsultacji rodzinnej, partnerskiej lub indywidualnej, ale z nastawieniem na analizę powiązań i zależności w systemie, do którego należy dana osoba. Przykładowo, jeśli nastolatek przejawia zachowania, które otoczenie odbiera jako trudne, terapeuta systemowy będzie rozpatrywał sytuację nie tylko w kategoriach jednostkowych, ale również w kontekście relacji rodzinnych, sposobu komunikacji, ról społecznych i norm panujących w środowisku domowym.

Istotnym elementem konsultacji psychologicznej w nurcie systemowym jest dążenie do zrozumienia, jak wzorce komunikacyjne lub relacje w rodzinie mogą wpływać na problem, z jakim zgłasza się pacjent. Konsultacja służy zatem zidentyfikowaniu zarówno sił, jak i deficytów w systemie - w zespole osób, które wzajemnie się wpływają i współtworzą rzeczywistość rodzinną (lub partnerską).

Konsultacja psychologiczna może zakończyć się krótkim wsparciem, a niekiedy proponowana jest dłuższa terapia.

Psychoterapia - proces wewnętrznej i relacyjnej zmiany

Psychoterapia jest z definicji dłuższym procesem niż konsultacja psychologiczna. Jej celem możę być nie tylko wstępne rozpoznanie i nazwanie problemu, ale również głębsza, strukturalna zmiana wzorców myślenia, zachowania i odczuwania, która służy poprawie jakości życia pacjenta. W kontekście terapii systemowej ciekawym jest dla terapeuty, że zmiana zazwyczaj rozlewa sią na cały system rodzinny lub małżeński - bez względu na to, ile osób z systemu w terapii uczestniczy. Efektem może być poprawa relacji, jakości komunikacji i funkcjonowania rodziny - i to osoba/y uczestniczące w terapii określają, czy założone cele zostały osiągnięte.

Celem psychoterapii systemowej może być znalezienie i modyfikacja pewnych wzorców interakcji, które mogą prowadzić do trudności emocjonalnych, trudnych zachowań, konfliktów. W praktyce terapeuta systemowy może zapraszać na sesje wspólne wszystkich ważnych członków rodziny, pary lub inne osoby istotne z punktu widzenia problemu. Przykładem takiej pracy jest terapia rodzinna, podczas której udział rodziców w procesie naprawy relacji z dzieckiem bywa kluczowy dla skuteczności interwencji.

Psychoterapia systemowa - niezależnie od jej specyficznej szkoły (np. Model Mediolański, Strukturalna Terapia Rodziny według Salvadora Minuchina, podejście Murraya Bowena itp., w Polsce - szkoła krakowska czy poznańska) - posługuje się paradygmatem, że jednostka jest częścią systemu, a jej problemy są w istotny sposób powiązane z kontekstem relacyjnym. Stąd zmiana w terapii systemowej polega nie tylko na pracy nad indywidualnymi uczuciami i przekonaniami pacjenta, ale również na modyfikacji relacji, komunikacji i struktury systemu - tak aby wszystkie elementy systemu mogły funkcjonować w sposób bardziej harmonijny i wspierający.

Kluczową różnicą między konsultacją psychologiczną a psychoterapią jest zatem czas, głębokość i zakres pracy. Konsultacja psychologiczna to krótkoterminowa i wstępna forma pomocy, często prowadząca dopiero do decyzji o rozpoczęciu psychoterapii. Psychoterapia - zwłaszcza w nurcie systemowym - zakłada regularne, cykliczne spotkania (co tygodniowe, co dwutygodniowe lub inne, w zależności od potrzeb) oraz długofalowe zaangażowanie zarówno terapeuty, jak i Klientów (rodziny, pary, pojedynczych osób).

Podstawowe założenia terapii systemowej

Aby dobrze zrozumieć, dlaczego wybór terapii systemowej może okazać się trafny w niektórych sytuacjach, warto przyjrzeć się jej kluczowym założeniom:

1. Holistyczne spojrzenie na rodzinę - rodzina traktowana jest jako system, w którym każdy członek pozostaje w ciągłej interakcji z pozostałymi. Problem jednego z członków rodziny zazwyczaj odzwierciedla ogólny stan całego systemu lub jest przez ten system podtrzymywany.
2. Zmiana dotyczy całego systemu - nawet jeśli na terapię zgłasza się jedna osoba, zmiana nie może się dokonać bez uwzględnienia jej relacji z innymi osobami (rodzicami, partnerem, dziećmi, rodzeństwem). Poprawa w relacjach i komunikacji często pomaga w zmniejszeniu objawów psychicznych czy problemów emocjonalnych jednostki.
3. Rola komunikacji - w podejściu systemowym duży nacisk kładzie się na analizę wzorców komunikacyjnych w rodzinie. Konflikty, nieporozumienia czy trudności wychowawcze mogą wynikać z niejasnej, zawikłanej komunikacji. W terapii można dążyć więc do jej zmiany w kierunku większej klarowności, empatii i nazywania wprost emocji, oczekiwań, potrzeb i problemów.
4. Elastyczność i otwartość - terapia systemowa nie zakłada jednego schematu postępowania. W zależności od historii rodziny, jej aktualnych zasobów i trudności, terapeuta dostosowuje interwencje, uwzględniając specyfikę systemu.
5. Metodologiczna różnorodność - w terapii systemowej można spotkać różne podejścia (m.in. systemową terapię rodzinną strukturalną, strategiczną, komunikacyjną, wielopokoleniową).

Wiele trudności, takich jak zaburzenia lękowe, depresja, zaburzenia odżywiania, uzależnienia, zaburzenia zachowania, konflikty małżeńskie czy kłopoty wychowawcze, może mieć swoje źródło bądź utrzymywać się w wyniku mechanizmów funkcjonujących w rodzinie lub systemie. Dlatego tak ważne jest przyjrzenie się temu kontekstowi oraz odpowiednie zaangażowanie osób znaczących w proces terapeutyczny.

Przebieg i formy konsultacji w ujęciu systemowym

Konsultacje w ujęciu systemowym mogą przebiegać w różny sposób, w zależności od zgłaszanego problemu i możliwości uczestnictwa. W praktyce wyróżniamy konsultacje indywidualne, konsultacje rodzinne oraz konsultacje par.

Często pierwsze spotkanie konsultacyjne terapeuta systemowy proponuje w szerokim gronie - zapraszając wszystkich członków rodziny, którzy mogą mieć istotny wpływ na rozwiązanie problemu (choćby poprzez zmianę sposobu komunikacji). Niekiedy jednak, z przyczyn praktycznych, początkowe spotkanie odbywa się jedynie z jedną osobą (np. rodzicem zgłaszającym trudności wychowawcze). Ważne jest jednak, by jak najszybciej zyskać możliwie pełny obraz systemu, co często oznacza potrzebę spotkania z co najmniej dwiema osobami z rodziny czy pary.

W trakcie konsultacji psychologicznych w nurcie systemowym terapeuta będzie zadawał pytania mające na celu:

• Poznać historię rodziny (lub związku) i jej kluczowe wydarzenia.
• Ustalić, jakie role pełnią poszczególne osoby i jakie są między nimi zależności.
• Przyjrzeć się dotychczasowym sposobom radzenia sobie z problemem i komunikacji.
• Odkryć ewentualne wzorce, które mogą sprzyjać utrzymywaniu się trudności.
• Ocenić zasoby rodziny/systemu - co robią dobrze, co może pomóc w zmianie.

Po przeprowadzeniu jednej lub kilku takich konsultacji, terapeuta systemowy może zaproponować plan dalszej psychoterapii, w którym uwzględni częstotliwość spotkań, formę (rodzinną, indywidualną, grupową), a także ustali cele do osiągnięcia w krótkiej i dłuższej perspektywie. W niektórych przypadkach może również zasugerować inny typ terapii lub współpracę z innymi specjalistami (np. psychiatrą, dietetykiem, doradcą rodzinnym), jeśli uzna, że będzie to korzystne dla efektów pomocy.

Psychoterapia systemowa - etapy i narzędzia pracy

Gdy konsultacja psychologiczna w podejściu systemowym prowadzi do decyzji o rozpoczęciu psychoterapii, pacjenci (rodzina, para, jednostka) i terapeuta rozpoczynają pracę w oparciu o kontrakt terapeutyczny. Kontrakt ten precyzuje:

• Cel terapii
• Częstotliwość spotkań (np. raz w tygodniu lub raz na dwa tygodnie)
• Warunki organizacyjne i finansowe
• Zasady etyczne i poufność

Etapy psychoterapii systemowej mogą różnić się w zależności od wybranej szkoły i od potrzeb zgłaszanych przez pacjentów, ale zazwyczaj obejmują:

1. Faza diagnostyczna i wywiad z rodziną lub parą - polega na pogłębionej analizie dotychczasowej historii systemu i jego aktualnych problemów. Terapeuta może zaproponować stworzenie genogramu, czyli graficznej reprezentacji struktury rodziny i kluczowych wydarzeń na przestrzeni pokoleń.
2. Faza interwencji i modyfikacji wzorców - w tym etapie stosuje się różnorodne techniki, np. zadania domowe, obserwację interakcji, odgrywanie scen, praca z metaforą, modyfikowanie hierarchii i granic w systemie. Celem jest przeformułowanie trudnych sytuacji oraz wzmocnienie zasobów rodziny do samodzielnego radzenia sobie z problemami.
3. Faza utrwalenia zmiany - kiedy pojawiają się pierwsze pozytywne efekty, terapeuta koncentruje się na tym, aby zmiana była trwała i nie ulegała cofnięciu po zakończeniu sesji. W tym celu omawia się, jak nowe strategie radzenia sobie można stosować w codziennym życiu oraz zachęca się członków systemu do dalszej pracy nad relacjami.
4. Zakończenie terapii - gdy cele terapeutyczne zostają osiągnięte, system (rodzina, para lub jednostka) wykazuje umiejętność samodzielnego radzenia sobie z wyzwaniami, a zadowolenie z relacji rośnie, terapeuta proponuje zakończenie cyklu sesji. Często zaleca się jednak konsultacje „przypominające” po pewnym czasie, aby wzmocnić efekty.

Ważnym narzędziem w psychoterapii systemowej jest refleksyjność - zarówno terapeuty, jak i uczestników procesu. Terapeuta może tworzyć tzw. „zespół reflektujący" (w niektórych podejściach) lub zapraszać do procesu dwóch terapeutów, którzy wzajemnie dzielą się spostrzeżeniami w obecności rodziny. Tego typu otwarty dialog pozwala na bardziej wielowymiarowe spojrzenie na problem i wzmocnienie poczucia współodpowiedzialności za zmianę.

Kiedy konsultacja wystarczy, a kiedy potrzebna jest psychoterapia?

W praktyce klinicznej niektóre osoby lub rodziny potrzebują jedynie kilku spotkań, w ramach których uzyskują poradę, przeformułowanie perspektywy lub konkretną strategię działania. Na przykład rodzice mogą zgłosić się w obliczu jednorazowego kryzysu wychowawczego (np. trudna sytuacja w szkole dziecka, nieporozumienia związane z etapem dorastania). Czasem wystarczy kilka konsultacji i wprowadzenie konkretnych działań korygujących w komunikacji, by problem ustąpił. Wówczas dłuższa terapia może okazać się zbędna.

Psychoterapia jest za to wskazana, gdy:

• Trudności utrzymują się od dłuższego czasu i mają charakter nawracający.
• W rodzinie/parze istnieją utrwalone wzorce komunikacji, które przeszkadzają jej członkom i wyraźna eskalacja konfliktów.
• Pojawiają się objawy zaburzeń psychicznych (np. lęków, depresji, zaburzeń odżywiania), które wpływają na codzienne funkcjonowanie.
• Konflikty w relacjach są tak duże, że prowadzą do poważnego kryzysu, np. groźby rozstania lub rozwodu.
• Zgłaszane objawy mają charakter chroniczny, a wcześniejsze, krótkie interwencje nie przyniosły poprawy.

Wtedy dłuższy proces terapeutyczny daje możliwość głębszej zmiany w całym systemie. Warto również pamiętać, że korzystanie z pomocy psychoterapeuty nie wyklucza jednoczesnej konsultacji psychiatrycznej, jeśli potrzebne jest wsparcie farmakologiczne. Terapia systemowa - podobnie jak inne nurty psychoterapeutyczne - może być komplementarna w stosunku do działań lekarza psychiatry.

Korzyści z terapii systemowej i jej skuteczność

Badania naukowe potwierdzają skuteczność terapii rodzinnej w obszarze zaburzeń zachowania u dzieci i młodzieży, w leczeniu zaburzeń odżywiania (np. anoreksja, bulimia), zaburzeń nastroju oraz trudności w relacjach małżeńskich . W ujęciu systemowym istnieje też potencjał do znacznego wzmocnienia wsparcia społecznego i angażowania najbliższych w proces zdrowienia, co w wielu przypadkach bywa kluczowym czynnikiem sukcesu.

Do istotnych zalet terapii systemowej należą:

• Wzmacnianie relacji rodzinnych - uczestnicy terapii uczą się lepiej rozumieć swoje emocje i perspektywy, co może przełożyć się na wzrost empatii i zrozumienia w codziennym życiu.
• Skoncentrowanie na konkretnych wzorcach interakcji - pozwala dostrzec źródła problemu i przepracować je w trakcie spotkań, zamiast ograniczać się do samej psychoedukacji.
• Elastyczność podejścia - terapeuta systemowy może łączyć różne techniki i strategie (z nurtów strukturalnych, strategicznych, komunikacyjnych, TSR), dostosowując je do potrzeb danej rodziny/pary.
• Angażowanie całego systemu - nierzadko zdarza się, że członek rodziny postrzegany jako „chory” lub „winny” w istocie jest nosicielem trudności wynikających z dysfunkcji całego systemu. Zmiana jego postępowania jest wtedy ściśle związana ze zmianą u innych członków rodziny.

Ponadto, badania empiryczne wskazują, że terapia systemowa może w niektórych przypadkach skrócić czas potrzebny do uzyskania wyraźnej poprawy, w porównaniu z terapiami nastawionymi tylko na pracę indywidualną. Przyczyną tego może być wzajemne wsparcie i motywacja członków rodziny do współdziałania w procesie zmian.

Podsumowanie - wybór odpowiedniej formy pomocy

Zarówno konsultacja psychologiczna, jak i psychoterapia pełnią ważną rolę w leczeniu i wspieraniu osób zmagających się z trudnościami psychicznymi, emocjonalnymi i relacyjnymi. Konsultacja jest zazwyczaj krótkotrwałą formą wsparcia, która pozwala na wstępną analizę problemu, postawienie diagnozy oraz zaplanowanie dalszych kroków. Psychoterapia - zwłaszcza w nurcie systemowym - jest dłuższym procesem nastawionym na głęboką i trwałą zmianę, która dotyczy nie tylko jednostki, ale całego systemu, w którym ta jednostka funkcjonuje.

W Gabinecie Wsparcie i Zmiana zwracam szczególną uwagę na relacyjne i kontekstowe aspekty trudności, z jakimi zgłaszają się pacjenci. Dlatego podejście systemowe bywa często rekomendowane jako skuteczna ścieżka terapii dla rodzin, par i osób indywidualnych, które doświadczają problemów silnie związanych z siecią relacji rodzinnych i społecznych. Jednakże decyzja, czy w danym momencie wystarczy konsultacja psychologiczna, czy konieczna jest dłuższa psychoterapia, powinna być podjęta po wspólnej analizie zgłaszanych trudności, oczekiwań i możliwości zaangażowania pacjentów.

Najważniejsze jest zrozumienie, że skuteczna pomoc psychologiczna i psychoterapeutyczna wymaga dobrej diagnozy, profesjonalnego prowadzenia i zaangażowania wszystkich stron w proces zdrowienia i zmiany. Dzięki temu konsultacja psychologiczna i psychoterapia stają się komplementarne i wzajemnie się uzupełniają. Terapia systemowa daje unikalną możliwość wspólnej pracy nad relacjami, dzięki czemu proces terapeutyczny może mieć szersze oddziaływanie niż skupianie się wyłącznie na wewnętrznych konfliktach jednej osoby.

Jeżeli zastanawiasz się nad wyborem konsultacji psychologicznej a psychoterapii w ujęciu systemowym, pamiętaj o tym, by poświęcić czas na właściwe zdefiniowanie problemu i omówienie swoich oczekiwań z doświadczonym terapeutą. Wspólnie możecie zdecydować, która forma pomocy będzie optymalna na danym etapie Twojego życia (lub życia Twojej rodziny), i w jaki sposób można maksymalnie wykorzystać potencjał terapii systemowej w procesie zmiany.

Zobacz również

• Z jakimi problemami do psychologa, psychoterapeuty, psychiatry
• Czy psychoterapia online jest rownie skuteczna jak stacjonarna
• Psychoterapia oparta na załozeniach systemowych