Poznań, 9go maja 2024
Dbanie o zdrowie psychiczne dzieci i młodzieży
Zdrowie psychiczne dzieci i młodzieży jest kluczowym czynnikiem rozwoju przyszłych pokoleń. Wsparcie w tej sferze pozwala młodym ludziom nie tylko radzić sobie z wyzwaniami codzienności, ale także kształtować pozytywne podejście do własnego życia i budować trwałe relacje z otoczeniem. Współczesne badania jednoznacznie wskazują, że wczesne reagowanie na problemy emocjonalne i rozwijanie umiejętności psychospołecznych u dzieci i nastolatków może zapobiegać poważniejszym trudnościom w dorosłości. Celem tego artykułu jest przybliżenie głównych czynników wpływających na stan psychiczny młodych ludzi oraz przedstawienie praktycznych wskazówek, jak dbać o ich dobrostan w kontekście rodziny, szkoły i społeczeństwa.
Dlaczego warto dbać o zdrowie psychiczne najmłodszych?
W ostatnich latach coraz częściej mówi się o znaczeniu zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży. W polskiej literaturze psychologicznej oraz w różnego rodzaju raportach (na przykład publikowanych na stronach Fundacji Dajemy Dzieciom Siłę, raport ) podkreśla się, że trudności emocjonalne w młodym wieku potrafią przekładać się na dalsze życie dorosłego człowieka. Zapobieganie problemom psychicznym oraz ich wczesne rozpoznawanie stanowią istotny element profilaktyki, a także klucz do budowania satysfakcjonujących relacji, pewności siebie i umiejętności radzenia sobie ze stresem w dorosłości.
Prowadzę konsultacje dla rodziców i często spotykam się z ich niepokojem o stan psychiczny swoich pociech. Dzieci w różnym wieku – od przedszkolaków po nastolatki – doświadczają obecnie wysokiego poziomu stresu związanego z nauką, relacjami rówieśniczymi czy presją społeczną. W tym artykule chcę pokazać, jakie sygnały powinny zwrócić uwagę dorosłych, a także w jaki sposób – z perspektywy mojej pracy z dorosłymi – można wspierać zdrowie psychiczne młodszych pokoleń.
Co wiemy o rozwoju psychicznym dzieci i młodzieży?
Z punktu widzenia psychologii rozwoju, każdy etap dzieciństwa i okresu dorastania wiąże się z określonymi zadaniami, które młody człowiek musi zrealizować, by prawidłowo funkcjonować w dalszym życiu (Trempała, 2019). Dla przykładu:
- Okres wczesnego dzieciństwa (0–6 lat) to czas intensywnego kształtowania się więzi z opiekunami, rozwoju mowy, eksploracji otoczenia i uczenia się podstawowych norm społecznych.
- Okres szkolny (7–12 lat) obejmuje zdobywanie wiedzy, rozwijanie umiejętności poznawczych i społecznych, budowanie poczucia kompetencji.
- Okres dorastania (13–18 lat) charakteryzuje się dynamicznymi zmianami biologicznymi, emocjonalnymi i społecznymi. Nastolatek ma za zadanie m.in. dookreślić swoją tożsamość oraz odseparować się emocjonalnie od rodziców
Zaburzenia takie jak depresja, stany lękowe czy trudności w regulacji emocji mogą pojawiać się na każdym z tych etapów, choć najbardziej narażony wydaje się okres dorastania. Według Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego odsetek nastolatków doświadczających poważnych problemów emocjonalnych rośnie z roku na rok. Dlatego tak istotne jest, aby rodzice i opiekunowie mieli świadomość, jak rozpoznawać sygnały kryzysu i odpowiednio reagować.
Historia Marii
Maria, 38-letnia księgowa, która na co dzień opiekuje się swoją 14-letnią córką. Maria zgłasza się, ponieważ czuje, że jest na skraju wyczerpania emocjonalnego. „Nie poznaję własnego dziecka” – mówi. Córka zaczęła wycofywać się z relacji rodzinnych, spędza długie godziny w swoim pokoju, a przy próbie rozmowy stawaje się agresywna lub zamknięta.
W mojej praktyce pomogłabym Marii przyjrzeć się jej roli w systemie rodzinnym. Zapytałabym, jak ocenia swoją relacje z córką, co zmieniło się w ich kontaktach w ostatnich latach i czy Maria może dostrzec wpływ własnych emocji (np. stresu w pracy) na funkcjonowanie nastolatki.
Sprawdziłabym z Marią, jak wygląda komunikacja z jej córką, czy powtarzają się w ich interakcjach jakieś schematy. Zachęciłabym Marię do przyjrzenia się własnym granicom i poszukania przestrzeni na rozmowę z córką o jej granicach. Byłabym ciekawa, na ile Maria uwzględnia własne potrzeby (np. czas na relaks), czyje potrzeby w rodzinie mają priorytet.
Najczęstsze trudności i sygnały alarmowe
Istnieje kilka sygnałów alarmowych, wymagających szczególnej uwagi:
- Wyciszenie i izolacja – gdy dziecko lub nastolatek unika kontaktu z rówieśnikami, przestaje interesować się rzeczami, które kiedyś go pasjonowały.
- Nadmierna drażliwość i wybuchy złości – mogą być reakcją na silny stres, przeciążenie obowiązkami czy ukrywaną frustrację.
- Trudności w szkole – spadek ocen, niechodzenie na zajęcia, skargi nauczycieli na brak koncentracji.
- Zmiany w zakresie nawyków żywieniowych i snu – zbyt mało lub za dużo snu, radykalna utrata masy ciała lub nagły przyrost wagi.
- Wycofanie w świat wirtualny – nadmierne spędzanie czasu przy komputerze, w mediach społecznościowych czy grach.
Oczywiście nie wszystkie takie zachowania oznaczają poważny kryzys psychiczny, jednak ich utrzymywanie się lub nasilanie może świadczyć o rosnącym problemie, którym warto zająć się z pomocą profesjonalistów – psychologów, pedagogów, terapeutów.
Jak pracuję z dorosłymi, którzy chcą wspierać młodsze pokolenie?
Mój gabinet „Wsparcie i Zmiana” opiera się na założeniach terapii systemowej. W praktyce oznacza to, że:
- Patrzę na Klienta w kontekście jego relacji. Gdy dorosły rodzic czy opiekun zgłasza się z problemem dotyczącym dziecka, zapytałabym, jak wygląda struktura rodziny, jakie role i zadania ma każdy z jej członków. W sytuacjach trudnych (np. gdy dziecko doświadcza objawów depresji) pomocna okazuje się współpraca wszystkich dorosłych zaangażowanych w wychowanie.
- Rozpoznaję wzorce komunikacji. Często to, jak dorośli rozmawiają ze sobą, odbija się na tym, jak dzieci radzą sobie z wyrażaniem emocji. Wspólnie przyglądamy się, czy w rodzinie panuje atmosfera wzajemnego zrozumienia, czy raczej dominują krzyki i oskarżenia.
- Pomagam w budowaniu wsparcia społecznego. Dbanie o zdrowie psychiczne dzieci nie zależy wyłącznie od rodziców. Zastanawiamy się więc, czy w otoczeniu Klienta istnieją sieci wsparcia (np. dziadkowie, przyjaciele, psycholodzy szkolni), a także jakie instytucje mogą udzielić dodatkowej pomocy (poradnie psychologiczno-pedagogiczne, ośrodki interwencji kryzysowej).
- Uczę technik radzenia sobie ze stresem i emocjami. Choć nie spotykam się bezpośrednio z dzieckiem w procesie terapeutycznym, to wspieram rodziców w rozwijaniu umiejętności, które pomogą im tworzyć stabilne środowisko. Praca dorosłego nad własnymi emocjami przekłada się często na zachowanie dziecka.
Historia Pawła
Paweł zgłasza się do gabinetu z powodu intensywnych lęków i stanów depresyjnych. W rozmowie wychodzi na jaw, że sam doświadczył trudnego dzieciństwa – dorastał w domu, w którym brakowało spokoju i poczucia bezpieczeństwa. Teraz, będąc ojcem 10-letniego chłopca, obawia się, że nie potrafi zapewnić synowi odpowiednich warunków do zdrowego rozwoju.
W terapii systemowej mogłabym towarzyszyć Pawłowi w sprawdzeniu, jak jego doświadczenia wpływają na teraźniejsze życie i relacje. Zapytałabym go, co było dla niego najtrudniejsze, jakie wzorce komunikacji i okazywania uczuć wyniósł z domu rodzinnego.
Gdy dorosły zaczyna lepiej rozumieć samego siebie, łatwiej mu wspierać dziecko i tworzyć dla niego bezpieczną przestrzeń. Jeżeli rodzic czuje się ze sobą źle, dziecko może wyczuwać to napięcie, brać je na siebie, próbować chronić rodzica bądź przeciwnie - odciągać uwagę rodzica swoimi objawami (stanami depresyjnymi, zaburzeniami odżywiania). Dlatego zajęcie się swoimi niepokojami, może stanowić krok w stronę bezpiecznych relacji rodzica z dzieckiem.
Wskazówki praktyczne dla dorosłych
Na koniec chciałabym podzielić się kilkoma praktycznymi wskazówkami, które omawiam z dorosłymi Klientami, kiedy tematem naszych spotkań jest dbanie o zdrowie psychiczne dzieci i młodzieży:
- Rozmawiaj – często i szczerze: zapytaj dziecko o to, co przeżywa, co je cieszy, co martwi. Okaż zainteresowanie jego pasjami i troskami.
- Bądź refleksyjny: zadawaj sobie pytanie: co wiem, o moim dziecku? Jakie ono jest? Za co je lubię?.
- Stwórz bezpieczną przestrzeń: zamiast krytykować, osądzać czy ironizować, spróbuj aktywnie słuchać i reagować ze zrozumieniem na emocje dziecka.
- Obserwuj zmiany w zachowaniu: nie lekceważ znaczącego pogorszenia nastroju, trudności w nawiązywaniu relacji, zaburzeń odżywiania czy problemów w szkole.
- Dbaj o własne zasoby: rodzic lub opiekun, który jest zmęczony, zestresowany czy przepracowany, ma mniejsze możliwości wsparcia dziecka.
- Szukaj specjalistycznej pomocy: jeśli zauważysz niepokojące sygnały, skontaktuj się z psychologiem lub terapeutą. We wcześniejszych etapach warto też rozmawiać z wychowawcą w szkole czy pedagogiem szkolnym.
Podsumowanie
Zdrowie psychiczne dzieci i młodzieży to zagadnienie niezwykle ważne – zarówno z punktu widzenia jednostki, jak i całego społeczeństwa. Choć mój gabinet nie prowadzi terapii bezpośrednio z dziećmi, wielokrotnie pomagam dorosłym Klientom zrozumieć i wspierać emocjonalne potrzeby swoich pociech. W nurcie psychoterapii systemowej koncentruję się na analizie i zmianie wzorców funkcjonowania całego układu rodzinnego – nawet jeśli w sesjach uczestniczy jedynie dorosły.
Zachęcam rodziców, nauczycieli i wszystkie osoby zainteresowane tematyką zdrowia psychicznego młodszych pokoleń do poszukiwania rzetelnych źródeł wiedzy i do korzystania z pomocy specjalistów. Wsparcie psychiczne dziecka to inwestycja w jego przyszłość, ale i w dobrostan całej rodziny.
Bibliografia i polecane źródła
- I. Namysłowska (red.) (2019). Terapia rodzin: koncepcje i praktyka. Warszawa: Wydawnictwo PZWL.
- J. Trempała (red.) (2019). Psychologia rozwoju człowieka. Warszawa: PWN.
- A. Faber, E. Mazlish (liczne wyd. polskie). Jak mówić, żeby dzieci nas słuchały, jak słuchać, żeby dzieci do nas mówiły. Poznań: Media Rodzina.
- Materiały i programy wsparcia dla rodziców oraz nauczycieli na stronach Ośrodka Rozwoju Edukacji: www.ore.edu.pl
