Poznań, 30go maja 2024
Zmiana jednej osoby zmienia cały system – efekt domina w psychoterapii systemowej
W psychoterapii systemowej wszystko opiera się na przekonaniu, że nie jesteśmy samotnymi wyspami: nasze zachowania, uczucia i decyzje oddziałują na bliskich, a ich reakcje ponownie wpływają na nas. Wyobraź sobie rodzinę czy parę – każdy jej członek pełni w niej określoną rolę, a zarazem kształtuje i jest kształtowany przez pozostałych. Gdy jedna osoba wprowadza nową jakość do relacji, mamy do czynienia z tzw. „efektem domina” – drobna zmiana uruchamia lawinę kolejnych zmian w całym systemie.
Czy rzeczywiście wystarczy, by jeden członek rodziny przepracował swoje trudności, a atmosfera w domu może ulec zdecydowanej poprawie? Czy w parze, gdzie pojawiły się konflikty, zainicjowanie terapii przez jedną ze stron ma szansę na sukces? W nurcie systemowym uważamy, że tak – nawet pojedynczy krok potrafi odmienić dynamikę całej grupy, gdy jest podejmowany z gotowością do współpracy i zrozumienia. W niniejszym artykule przyjrzymy się, jak ten proces może przebiegać i dlaczego nie zawsze potrzeba jednoczesnej wizyty całej rodziny u terapeuty, by osiągnąć zauważalne rezultaty.
1. Istota efektu domina w nurcie systemowym
Wyobraźmy sobie kostki domina ustawione w rzędzie. Lekkie popchnięcie pierwszej z nich powoduje przewrócenie kolejnych. Podobnie w systemowej terapii rodzinnej czy terapii par: gdy jeden członek decyduje się na zmianę postawy, komunikacji czy sposobu reagowania, pozostałe osoby zaczynają reagować inaczej. W konsekwencji – cały układ rodzinny ulega przeobrażeniom.
W nurcie systemowym wierzymy, że każda relacja (np. między rodzicami a dzieckiem, między partnerami) jest nieustanną wymianą energii i emocji. Jeśli ktoś, kto dotąd reagował w określony sposób (milczał, unikał konfliktów) – zacznie być bardziej asertywny i komunikatywny, reszta rodziny nie może dalej funkcjonować w dotychczasowym schemacie. Musi dostosować się do nowej sytuacji, co otwiera przestrzeń na pozytywne zmiany.
1.1 Dlaczego zmiana jednej osoby ma tak duże znaczenie?
Zgodnie z ideami systemowymi, rodzina to jednocześnie zespół naczyń połączonych. Działanie któregoś z członków zakłóca lub kształtuje równowagę w całej grupie. Jeśli nagle ktoś przestaje pełnić swoją dotychczasową rolę (np. rola „rozjemcy” lub „koła ratunkowego”), pozostali są zmuszeni odnaleźć się w nowych realiach. Bywa, że w efekcie znikają objawy choroby (np. depresji dziecka), bo przestają być potrzebne, aby sygnalizować problem. Albo konflikt małżeński zostaje zażegnany dzięki wypracowaniu przez jedną osobę nowego stylu komunikacji.
Warto jednak pamiętać, że czasami rodzina przywiązana jest do starych ról i schematów. Gdy widzą zmieniające się zachowanie jednego członka, mogą reagować oporem czy niezrozumieniem („Co się stało? Dlaczego zachowujesz się inaczej?”). Wtedy kluczowe jest zrozumienie procesów zachodzących w systemie i kontynuowanie pracy nad sobą pomimo początkowych zgrzytów.
2. Przykład: jeden członek rodziny idzie na terapię indywidualną
Zdarza się, że rodzina nie chce lub nie może uczestniczyć we wspólnej terapii – np. rodzice nie wierzą w skuteczność psychoterapii, a dziecko dorosłe decyduje się samo na wsparcie. W nurcie systemowym nie zawsze wymaga się jednoczesnej obecności wszystkich członków rodziny. Nawet jedna osoba, która zgłasza się na terapię indywidualną, może docelowo zapoczątkować transformację całego systemu.
2.1 Zmiana własnych granic i komunikacji
Załóżmy, że 30-letnia Ewa postanawia pójść na terapię, bo czuje się ciągle kontrolowana przez rodziców i ma trudności z samodzielnymi decyzjami. W trakcie sesji uczy się stawiać granice i mówić o swoich potrzebach wprost. Gdy zaczyna wdrażać to w życie, jej rodzice początkowo protestują („Jak to? Zawsze robiliśmy wszystko za ciebie!”), ale z czasem zauważają, że Ewa jest bardziej pewna siebie i zadowolona. W efekcie role w rodzinie ulegają zmianie – rodzice przestają odgrywać nadopiekuńczych opiekunów, a Ewa nabiera odwagi do samodzielnego funkcjonowania.
2.2 Wpływ na rodzeństwo i dalszą rodzinę
Jeśli Ewa ma rodzeństwo, które zawsze uważało ją za „tę najmłodszą, niezaradną siostrę”, również ich postawa zacznie się zmieniać. Może to oznaczać, że młodsze rodzeństwo przestaje liczyć wyłącznie na Ewę w sprawach emocjonalnych, albo starsze rodzeństwo zauważa, że Ewa staje się bardziej dojrzała w rodzinnych sporach. Taka reakcja łańcuchowa, typowa dla systemu rodzinnego, często prowadzi do poprawy atmosfery w całej rodzinie.
3. W jaki sposób terapia systemowa wspomaga efekt domina?
W nurcie systemowym psychoterapeuta (lub psychoterapeutka) nie ogranicza się do pracy nad objawem, np. depresją u jednego z partnerów, lecz stara się spojrzeć szerzej: „Jaki jest Twój kontekst rodzinny? W jakim stopniu bliscy wzmacniają, a w jakim hamują Twoje zdrowienie?”. Dzięki temu sam proces terapii przebiega wielotorowo.
3.1 Zadawanie pytań systemowych
Terapeuta systemowy formułuje pytania, które mają pobudzić refleksję nad tym, jak dany problem funkcjonuje w rodzinie. Przykładowe pytania:
- „Jak Twój nastrój wpływa na relacje z partnerem? A jak na relacje partnera z dzieckiem?”
- „Gdy czujesz się przygnębiony, kto w rodzinie najbardziej to zauważa, a kto unika rozmowy?”
- „Czy zauważasz, że kiedy Ty czujesz się lepiej, zmienia się atmosfera w domu?”
Takie pytania pozwalają dostrzec zależności i ułatwiają wgląd w procesy rodzinne. Często odkrywamy, że nasza zmiana (np. wychodzenie z depresji) daje impuls innym do wspierania lub modyfikowania własnych zachowań.
3.2 Interwencje zachęcające do innego działania
Terapeuta może zaproponować eksperymenty, np. zachęcić jedną osobę z rodziny do zmiany sposobu reagowania na kłótnię: „Następnym razem, gdy tata podniesie głos, możesz zaproponować przerwę i zapytać, co naprawdę go złości”. Kiedy ta jedna osoba realnie to robi, system musi się dostosować. Tak rodzi się efekt domina.
Często rodzina dzięki temu uczy się innych wzorców komunikacji i rozwiązywania konfliktów. Ważne jest, aby zmiany utrwalać, co wymaga czasu, ale przy wspólnym zaangażowaniu przynosi znaczące rezultaty.
4. Kiedy efekty domina mogą być hamowane?
Czasami nawet wyraźne postanowienie jednej osoby, by zmienić swoje zachowanie, nie wystarcza, gdy reszta rodziny silnie oporuje przed zmianą. Może to wynikać z wygody („wolimy, by było jak dawniej”), lęku („co się stanie, jeśli przestaniesz nas potrzebować?”) albo z głęboko zakorzenionych mechanizmów (np. trwających przez pokolenia wzorców dominacji). Mimo to, świadomość, że nowy styl bycia wywołuje reakcje innych, już jest krokiem naprzód.
4.1 Opór w rodzinie i sposoby radzenia sobie
- Rozmowa o korzyściach: Wytłumaczenie bliskim, co zyskamy, gdy wszyscy pójdziemy w stronę zmiany (np. mniej kłótni, bardziej otwarta atmosfera). - Wspólna decyzja o terapii rodzinnej: Gdy opór jest duży, interwencja terapeutyczna na poziomie całego systemu bywa konieczna, by każdy czuł się usłyszany i zrozumiany. - Konsekwencja w nowych zachowaniach: Nawet jeśli rodzina nie reaguje od razu pozytywnie, kontynuowanie zmian pozwala utrwalić nowy sposób funkcjonowania. Z czasem otoczenie może się przekonać do nowego układu.
Niekiedy jednak rodzina nie jest gotowa do współpracy, co może skutkować tym, że jednostka chcąca zmian musi wyznaczyć silniejsze granice czy przyjąć asertywną postawę, by ochronić swój rozwój. W nurcie systemowym nie uważa się tego za porażkę, lecz za etap, w którym człowiek dba o własne zdrowie i dojrzałość, a jeśli system rodzinny nie dołącza – to jego wybór (i często też strata).
5. Jak wykorzystać efekt domina w praktyce?
Jeśli masz wrażenie, że w Twojej rodzinie jeden problem obciąża wszystkich, albo jedna osoba wydaje się jedyną z problemem, a Ty czujesz, że coś w rodzinnym układzie jest nie tak – rozważ kroki, które pomogą uruchomić efekt domina na plus.
5.1 Świadomość własnych potrzeb i roli
Najpierw zastanów się, jaka jest Twoja rozwijana rola w rodzinie. Może zawsze łagodziłeś/aś spory i nie dawałeś/aś szansy innym, by samodzielnie rozwiązali konflikt. Albo wręcz przeciwnie – byłeś/aś tą osobą, która milczy i unika konfrontacji. Spróbuj nazwać swoje potrzeby: czy pragniesz, by inni okazywali Ci więcej zrozumienia? Czy chcesz, by podział obowiązków w rodzinie był bardziej sprawiedliwy?
Kiedy już wiesz, czego chcesz, możesz zmieniać drobne zachowania: wyrażać opinie zamiast milczeć, ustalać z rodzeństwem, że część zadań wspólnie realizujecie, zamiast wszystko brać na siebie. Choć inni mogą się dziwić, z czasem zaadaptują się do nowego porządku.
5.2 Rozważ konsultację z terapeutą systemowym
Jeżeli problem jest skomplikowany, a Ty obawiasz się, że samodzielnie nie podołasz „reakcji łańcuchowej”, terapia systemowa może być odpowiedzią. Możesz zgłosić się indywidualnie do terapeuty systemowego lub zaproponować rodzinie sesje rodzinne. Kluczowe jest jednak Twoje zaangażowanie i gotowość do wprowadzania zmian w codziennym życiu, nie tylko do analizy przeszłości.
Zakończenie i wezwanie do działania
Z systemowego punktu widzenia każdy z nas jest częścią większej układanki: rodziny, związku, grona przyjaciół czy społeczności lokalnej. Kiedy uświadomimy sobie, jak mocno powiązane są nasze losy, możemy dostrzec, że zmiana – nawet pojedyncza – potrafi zadziałać jak efekt domina. W rodzinie, gdzie jeden z członków zaczyna wchodzić w nowe role, komunikować inaczej czy stawiać granice, cała struktura rodzinna musi w pewien sposób się dostosować.
Dlatego, jeśli doświadczasz problemu w swoim otoczeniu i obawiasz się, że nic nie da się zrobić, pamiętaj – Twój krok może zapoczątkować falę pozytywnych zmian. Nie czekaj, aż wszyscy dojrzeją do terapii rodzinnej, jeśli sam/a jesteś gotów/gotowa na pracę nad sobą. Zmiana własnego zachowania czy sposóbu reagowania może skutkować rewizją dawnych schematów w całym układzie.
Zapraszam do refleksji nad tym, czego pragniesz w Twojej rodzinie lub związku i co mógłbyś/mogłabyś zrobić w nowy sposób, aby wprowadzić lepszą jakość do relacji. Choć początkowe reakcje otoczenia bywają nieprzewidywalne, wytrwałość i autentyczność są kluczem do sukcesu. Terapia systemowa oferuje ramy i narzędzia, by przejść przez ten proces z profesjonalnym wsparciem. Pamiętaj – nawet niewielka zmiana ma potencjał wywołać efekt domina, prowadząc całą rodzinę ku zdrowszej, pełniejszej relacji.
